België: regenachtig en toch droog

Schade ten gevolge van het weer? Dan denk je aan wateroverlast, juist. Of beter gezegd, fout. Spectaculaire beelden van overstromingen en wateroverlast halen regelmatig het journaal. Veel minder mediageniek maar helaas sterk in opmars is droogte, of wateronderlast, nochtans het fenomeen dat dé uitdaging vormt voor stadsontwerp van vandaag. Want droogte betekent meer dan een ros gazon. Gelukkig liggen oplossingen om onze steden in een veranderend klimaat leefbaar te houden binnen handbereik.

Verrassend droge feiten

Hoezo, België kampt met droogte en Spanje niet? Inderdaad, bij waterbeschikbaarheid onder 2000m2 per inwoner per jaar spreken we volgens de internationale normen van waterschaarste. In Vlaanderen en Brussel halen we … 1480m2. Spanje scoort wel voldoende. Het is dus niet louter een kwestie van zon en regen. Zo is ook de hoge bevolkingsdichtheid een factor van belang in België.

 

MIRA Milieu- en Natuurrapport:

• Droogte is een natuurlijk fenomeen waarbij door gebrek aan neerslag waterbeschikbaarheid daalt.
• Waterbeschikbaarheid is de beschikbare hoeveelheid water. Die varieert naar gelang de hoeveelheid neerslag en het percentage dat daarvan verdampt, en wat via rivieren en grondwater in ons land binnenstroomt.
• Waterschaarste ontstaat wanneer de waterbeschikbaarheid te laag is om voor één of meer toepassingen aan de vraag naar water (met een bepaalde kwaliteit) te voldoen.
• Dat geldt zeker voor de zandige bodems in de Kempen en de Vlaamse Zandstreek. Die houden het minst goed vocht vast, met aanzienlijke schade voor natuur en landbouw tot gevolg.
  

  Bron: Onderzoeksrapport MIRA/2006/13 – Ecolas/06/11225 [Inge Van Tomme, Dirk Libbrecht, Renaat De Sutter, Ecolas]

 

Een ander feit is dat het fragiele evenwicht dat ons van voldoende water voorziet, steeds meer verstoord wordt door klimaatverandering. En onze traditionele manier van bouwen versterkt dat effect alleen maar. Ons klimaat evolueert naar langere periodes van droogte. Regendagen zullen schaarser zijn, terwijl de buien in hevigheid zullen toenemen. Maar dat watervolume komt de waterbeschikbaarheid niet ten goede.

Sinds de tweede helft van de vorige eeuw verdubbelde het verharde oppervlak in Vlaanderen immers. Dat zorgt niet alleen voor een overstromingsrisico dat op 50 jaar vervijfvoudigd is. Bovendien krijgt het regenwater door de snelle afvoer niet de kans in de bodem te infiltreren, waardoor het grondwaterpeil niet aangevuld wordt. Met een mooi woord noemen we dat grondwateronderlast. De droogte die hier het gevolg van is, wordt versterkt door de steeds hoger oplopende temperaturen, want die zorgen voor meer verdamping. Het staat vast dat we ons moeten opmaken voor frequentere, intensere periodes van droogte. En de gevolgen daarvan.

De impact van droogte op economie en dagelijks leven

Hoe veranderen onze economie en ons dagelijks leven dan wel bij aanhoudende droogte? Dat een daling van het grondwaterpeil een onmiskenbare – nefaste – invloed heeft op natuur en landbouw, dat kan je zelf wel raden. Iedereen herinnert zich ook het verbod vorige zomer om tuinen en akkers te beregenen en auto’s te wassen. Dat water is ook ons drinkwater. Droogte betekent ook beperkter scheepvaartverkeer, want door een lagere waterstand versmalt de vaarweg, moeten schepen minder zwaar geladen worden om voldoende diepgang te houden en zijn er langere wachttijden aan de sluizen. Ook veel bedrijven, die trouwens niet toevallig langs een kanaal of waterloop gelegen zijn, komen in problemen bij watertekort, denk bijvoorbeeld maar aan betoncentrales.

De droge, hete stad

Maar de gevolgen van droogte en hitte word je nog het snelst gewaar daar waar we wonen en leven, in de stedelijke context. Met straten, pleinen, parkings en gebouwen vind je hier een oppervlak dat grotendeels verhard is. Die verstening is in Vlaanderen sinds de jaren 80 zomaar eventjes verdubbeld en de trend zet in geval van business as usual exponentieel door (zie illustratie). Door al die verharding spoelt hemelstortwater snel weg en infiltreert het niet, waardoor de bodem verder verdroogt.

 

 

 

Daarbij komt dat warmte beter vastgehouden wordt in een omgeving van steen en beton, wat impliceert dat de temperaturen bij hitte nog hoger oplopen. De stad wordt een hitte-eiland, wat dan weer resulteert in meer verdamping en nog meer droogte. Die droogte leidt tot meer en meer schade aan wegeninfrastructuur en gebouwen. Een vicieuze cirkel die we moeten doorbreken, willen we de immense kosten vermijden die dat met zich meebrengt. En dan denken we niet alleen aan de kosten voor beschadigde wegeninfrastructuur, maar ook aan kabels, leidingen en riolen die door verzakking en zetting voor een hoog oplopende onderhoudsrekening zorgen!

Klimaatadaptatie: natuurlijke, technische en groen-blauwe oplossingen

Experts hebben allang begrepen dat we de overvloed aan hemelwater na een storm of een hevige bui moeten vasthouden om het probleem van grondwateronderlast tegen te gaan. We moeten de trend keren van menselijke ingrepen die het regenwater snel laten wegstromen. Het is tijd voor klimaatadaptatie.

De voorbije decennia werden heel wat meanderende waterlopen rechtgetrokken, waardoor het water sneller werd afgevoerd en hun waterbufferingscapaciteit enorm afnam. Bovendien ging zo een kans op natuurlijke waterzuivering verloren. Daarom worden ze vandaag vaak in hun oorspronkelijke, natuurlijke staat hersteld. Maar om voldoende bufferingscapaciteit te voorzien, is er meer nodig.

Civiel-technische werken, zoals het klassieke rioleringsstelsel, blijken vaak niet te volstaan in de aanpak om het grondwaterprobleem te counteren. Groen-blauwe oplossingen doen dat wel. Iedereen kent ondertussen wel de regenwaterput en het steeds populairdere groendak, maar ook minder gekende systemen, zoals de infiltratietunnels onder verharde oppervlakken, leveren een substantiële bijdrage. Zij geven het water de tijd om in de bodem in te sijpelen en zo de watertafel aan te vullen. De ontwikkeling van lichte maar sterke en kostefficiënte tunnelsystemen, maakt dat dit geen dure en bewerkelijke aangelegenheid meer is.   De combinatie van gewelfd vormontwerp en materiaalkeuze maakt dat de tunnelelementen een waaier aan voordelen kunnen etaleren. Omdat ze stapelbaar zijn, kunnen ze makkelijk en goedkoper getransporteerd worden. Dankzij het systeem ‘mannetje-vrouwtje’ kan de installatie manueel, eenvoudig en snel gebeuren. Inspectie en onderhoud zijn mogelijk. De boogvorm van de elementen garandeert bovendien een toegelaten belastbaarheid verkeersklasse D400 tot E600 kN, mits aangepaste onder- en bovenlaag. En aangezien de waterbuffering zich ondergronds bevindt, betekent dit een plaatsbesparing voor de ontwikkeling van bovengrondse projecten. Net als veel andere maatregelen om droogte te voorkomen, hebben ook de tunnels als extra voordeel dat ze de kans op overstroming verkleinen.

De gevolgen van droogte door de klimaatsverandering zijn geen klein bier, maar niet onoverkomelijk, want naast boeiend en nodig is deze uitdaging ook haalbaar.

Wateroverlast kennen we allemaal. Veel minder weten we wat wateronderlast is, meer bepaald grondwateronderlast.

Om in ons drinkwater te voorzien, doen we niet alleen beroep op oppervlaktewater, maar ontrekken we ook water uit de bodem. Dat water is langzaam in de bodem geïnfiltreerd. Wanneer het regenwater snel wordt afgevoerd, wordt de watertafel niet meer of onvoldoende aangevuld.

Vaststelling: we mogen ons niet blindstaren op de gevolgen van wateroverlast, want in geval van een status quo in ons watermanagement zal ook de verwachte schade in steden ten gevolge van klimaatverandering door droogte (of grondwateronderlast) enorme proporties aannemen.